Paraja gjithsej në qarkullim ka shënuar rënie historike në katër muajt e parë të vitit, duke shpjeguar indirekt forcimin e ndjeshëm të monedhës vendase.
Eksperti Xhepa thotë se Banka e Shqipërisë duhet të ndërhyjë për të rritur ofertën e parasë, përndryshe zhvillimet në kursin e këmbimit mund të futen në një rrugë të rrezikshme dhe me pasoja të rënda për segmente të rëndësishme të popullsisë.
Sasia e parasë gjithsej që qarkullon në ekonomi ka shënuar rënie historike në katër muajt e parë të këtij viti. Sipas statistikave zyrtare të Bankës së Shqipërisë, në muajin prill, paraja gjithsej (agregati M3) arriti në 1.23 trilionë lekë. Në krahasim me fundin e vitit 2017, ky tregues ka rënë me 36 miliardë lekë (apo rreth 270 milionë euro), që është dhe tkurrja më e fortë historike, të paktën që nga viti 2002, kur Banka e Shqipërisë raporton të dhënat (shih grafikun në fund).
Paraja gjithsej ka pasur tendencë rritëse deri në vitin 2013 (me përjashtim të periudhës 2008-2009, kur u konstatua tërheqje e depozitave si rrjedhojë e panikut të krijuar nga kriza globale) dhe më pas ka filluar rënia e saj, për të arritur kulmin në katër muajt e parë të 2018-s. Kjo tendencë, ka ardhur pavarësisht se Banka e Shqipërisë ka ndjekur një politikë lehtësuese monetare që nga mesi i vitit 2011, përmes uljes së normës bazë të interesit, që aktualisht është në nivelet minimale historike prej 1.25%, nga 5.25% në shtator 2011. Teorikisht, ulja e interesave duhet të kishte gjeneruar më shumë investime dhe vënë më shumë para në duart e konsumatorëve, duke nxitur në këtë mënyrë shpenzimet dhe rritjen e parasë në qarkullim.
Por, në mënyrë paradoksale, paraja gjithsej në ekonomi po vjen në ulje. Teoritë ekonomike pohojnë se ngadalësimi në ofertën e parasë reflekton natyrën e ndrydhur të ekonomisë dhe rënien në investime. Rritja e dobët e ofertës së parasë në ekonomi, sipas ekspertëve, është shqetësuese, pasi tregon për një ngadalësim të aktivitetit ekonomik në vend, që nuk po arrin të nxitet nga politika tejet lehtësuese monetare e Bankës së Shqipërisë, që duket se e vetme nuk po mjafton për t’u dhënë një dorë bizneseve e konsumatorëve.
Dr. Selami Xhepa, eksperti i ekonomisë thotë se zhvillimet monetare i duken befasuese dhe krejt të pazakonta. Ai thotë për "Monitor" se rënia e masës monetare ka vetëm një shpjegim: rënien ekonomike.
A shpjegon rënia e parasë në qarkullim forcimin e pazakontë të euros…
Euro është zhvlerësuar me shpejtësi në pesë muajt e parë të vitit. Në fund të javës së kaluar, një euro zbriti në 125.42 lekë. Në krahasim me fillimin e vitit, kur euro e nisi me 133 lekë më 1 janar, për t’u ngjitur në nivelin më të lartë të vitit në 133.99 lekë në fund të janarit, monedha e përbashkët ka humbur 7.88 lekë, ose 6%, duke shënuar nënçmimin më të madh vjetor të dekadës së fundit.
Oferta e lartë në valutë ka qenë arsyeja kryesore e kësaj tendence, por po hasemi edhe me një dukuri tjetër. Lekët në qarkullim po reduktohen, duke u bërë një faktor i rëndësishëm në forcimin e pazakontë të monedhës vendase.
I këtij mendimi është dhe dr. Selami Xhepa, i cili shton se Banka e Shqipërisë duhet të ndërhyjë për të rritur ofertën e parasë, përndryshe zhvillimet në kursin e këmbimit mund të futen në një rrugë të rrezikshme dhe me pasoja të rënda për segmente të rëndësishme të popullsisë. Ai përdor termin “profecitë vetëpërmbushëse”. Domethënë, nëse agjentët ekonomikë dhe qytetarët që mbajnë, respektivisht, rreth 60% dhe 50% të depozitave të tyre në euro, do të vrapojnë të shkëmbejnë eurot me lek, leku do të shkonte drejt një fuqizimi të paprecedentë, gjë që do ishte me pasoja shumë të rrezikshme për ekonominë.
Agoni, apo lavdi e lekut?! Oferta monetare duhet të zgjerohet
Si e shpjegoni rënien e parasë gjithsej në katër muajt e parë të 2018-s, që rezulton më e forta historike, të paktën që nga viti 2002?
Zhvillimet monetare më duken befasuese dhe krejt të pazakonta. Rënia e ndjeshme dhe shumë e fortë e masës monetare, e matur sipas të gjithë agregateve monetare, që nga baza monetare, dhe matësit e njohur si M1, M2 dhe M3, mendoj se është kundër logjikës së nevojave të një ekonomie që kërkon politika ekspansioniste monetare. Është provuar dhe nga studimet empirike se në kohë krizash ekonomike, siç ishte ajo e vitit 2008, instrumenti që funksionon në mënyrë më të fuqishme në politikën monetare nuk janë normat e interesit, por variablat e bilancit të bankave qendrore, që lidhen me ndryshimet në variablat monetare, më konkretisht me rritjen e masës monetare. Po të shihen agregatet monetare të Bankës Qendrore Europiane që përgjigjet për politikën monetare të Eurozonës, si dhe Rezervës Federale, FED, rritja e parasë së gjerë ka qenë pothuaj eksponenciale. Në Eurozonë, paraja e gjerë në ekonomi në vitin 2012 ishte 9,700 miliardë EUR dhe në tremujorin e parë 2017 u ngjit në 11,581 miliardë, duke u zgjeruar me 1,880 miliardë EUR. Në SHBA, sërish M3 në fillim të vitit 2012 ishte 10,039 miliardë USD, ndërsa në fund të vitit 2017 ishte 13,571 miliardë USD, ose duke u shtuar me rreth 3,2 miliardë USD. Po ta shohësh në formë grafike periudhën 2007-2018, rritja e parasë në ekonomitë e Europës, SHBA dhe ekonomitë e vendeve të prekura nga kriza apo që kanë rrezikuar pasojat e saj, grafiku shfaq një rritje eksponenciale.
Në këtë kontekst, kufizimi kaq i fortë i bazës monetare në Shqipëri më duket i pazakontë dhe që bie ndesh me nevojat e ekonomisë.
Në raportin e politikës monetare për tremujorin e parë 2018, Banka e Shqipërisë nuk ka dhënë një analizë të thelluar të këtyre zhvillimeve monetare dhe është kufizuar me vetëm një paragraf (faqe 22). Si shkak kryesor paraqitet vetëm ulja e pretendimeve të qeverisë, domethënë kufizimi i huamarrjes së qeverisë. Gjykoj se për rëndësinë themelore që ka paraja në ekonomi, rënia në mënyrë të vazhdueshme e sasisë së parasë, veçanërisht një rënie e fortë si ajo e muajve të fundit, kërkojnë një shpjegim shumë të plotë publik nga ana e Bankës së Shqipërisë.
Sa vlerësoni se ka ndikuar kjo rënie e parasë në qarkullim në forcimin e lekut?
Raportet e kurseve të këmbimit të monedhave shprehin raportet e kërkesës dhe ofertës për monedha të ndryshme. Domethënë, në rast se prurjet në valutë të huaj (oferta në euro) janë të forta, pavarësisht nga burimi i tyre, ndërsa oferta e parasë së brendshme, lekut bie, siç është edhe rasti konkret, atëherë është e qartë se kemi një disbalancim në shportën monetare midis monedhave lokale dhe të huaja (rënia është evidente tek agregati M1). Ky disbalancim shkon në favor të një fuqizimi më të fortë të monedhës së vendit. Kjo pastaj ndihmohet edhe nga veprimi i faktorëve nga krahu i kërkesës. Kërkesa për valutë të huaj ka rënë, pasi agjentët ekonomikë të frikësuar nga kjo rënie pothuajse e lirë e çmimit të euros, po vrapojnë të shkëmbejnë në sasi të mëdha, në mënyrë që të minimizojnë humbjet e mundshme nga një rënie edhe më e fortë që ata presin në të ardhmen. Duke qenë se gjithnjë e më shumë agjentë po veprojnë kështu, kërkesa për lekë, sipas logjikës, duhet të rritet shumë ndërsa kërkesa për valutë të huaj është inekzistente, me përjashtim të kërkesave normale konstante që kanë importuesit dhe ata që blejnë shërbime jashtë vendit. Pra, logjika të çon në konkluzionin se, në kushtet e një kërkese të fortë për lekë, për arsye se tregu po rend drejt lekut, oferta monetare (më specifikisht M1) duhet të zgjerohet. Fakti që ajo (paraja e gjerë, M3) është zvogëluar me rreth 36 miliardë lekë, të bën të besosh se nuk ka dyshim se ndikimi i reduktimit të ofertës monetare në kursin e këmbimit është thelbësor.
Të mos harrojmë se në ekonomi, dinamikat që krijon tregu mund të çojnë në përfundime shumë të kushtueshme. Edhe kur nuk ka pasur baza logjike, se fjala vjen një vend mund të shkojë drejt një krize monetare, nëse agjentët ekonomikë perceptojnë se një gjë e tillë do të ndodhë, atëherë ajo vërtet ndodh. Këto quhen “profecitë vetëpërmbushëse”. Domethënë, nëse agjentët ekonomikë dhe qytetarët që mbajnë, respektivisht, rreth 60% dhe 50% të depozitave të tyre në euro, do të vrapojnë të shkëmbejnë eurot me lek, leku do të shkonte drejt një fuqizimi të paprecedentë, gjë që do ishte me pasoja shumë të rrezikshme për ekonominë.
“Profecia vetëpërmbushëse”.
Nëse agjentët ekonomikë dhe qytetarët që mbajnë, respektivisht, rreth 60% dhe 50% të depozitave të tyre në euro, do të vrapojnë të shkëmbejnë eurot me lek, leku do të shkonte drejt një fuqizimi të paprecedentë, gjë që do të ishte me pasoja shumë të rrezikshme për ekonominë.
Si një tregues indirekt, rënia e parasë në qarkullim a është sinjalizues për ngadalësimin e ekonomisë?
Ekuacioni i kërkesës për para, i shkruar që prej më shumë se 100 vitesh nga ekonomisti i famshëm Irwing Fisher, e vendos qartazi marrëdhënien midis masës monetare dhe prodhimit kombëtar. Rënia e masës monetare ka vetëm një shpjegim: rënien ekonomike. I vetmi argument justifikues i ndryshëm nga ky është rënia e shpejtësisë së parasë. Por ky variabël ndryshon kaq ngadalë dhe influencohet kryesisht nga faktorë strukturorë, saqë në rastin konkret është e pamundur të justifikojë një rënie kaq të fortë të ofertës monetare. Por, historia na tregon shumë shembuj kur kufizimi monetar, pra pakësimi i ofertës monetare ka shkaktuar rënie të ekonomisë dhe recesion ekonomik. Gabimet e politikës monetare të FED gjatë viteve 1929 janë konsideruar nga të gjithë studiuesit e ekonomisë si shkaktari themelor i Depresionit të Madh. Pra, edhe lidhja e kundërt midis masës monetare dhe rritjes ekonomike është e vërtetë.
Çfarë masash sugjeroni ju që duhet të ndërmarrë Banka e Shqipërisë?
Mendoj se zhvillimet në kursin e këmbimit mund të futen në një rrugë të rrezikshme dhe me pasoja të rënda për segmente të rëndësishme të popullsisë. Depozituesit e thjeshtë dhe kryesisht ata që kanë kursyer të ardhurat e fëmijëve të tyre emigrantë, po vuajnë një rënie të fortë të vlerës së kursimeve të tyre, sigurisht nëse ata do të detyrohen t’i shpenzojnë këto kursime në Shqipëri. Eksportuesit marrin një goditje shumë të fortë dhe mund të them me siguri se disa prej tyre nuk do të kenë mundësi të përshtasin kostot në mënyrë që të përthithin efektet e këtij zhvlerësimi të euros. Prandaj rezultati do të jetë falimentimi i disa prej tyre. Efekte negative do të kenë edhe prodhuesit e tjerë vendas, të cilët konkurrojnë me produktet e importeve, që tani do të vijnë me një çmim edhe më të lirë. Rezultati: sërish falimentime. Dikur nga vitet 1880, në fushatën për zgjedhjet presidenciale në SHBA, u zhvillua një debat i zjarrtë për standardin e arit. Puna ishte se rezervat e arit ishin shumë të pakta, duke bërë që edhe sasia e dollarëve në qarkullim të ishte shumë e ulët. Për pasojë u krijua një situatë deflacioni, në veçanti për prodhimet bujqësore, sektori më i rëndësishëm në Amerikën e asaj kohe. Dhe mbeti e famshme thënia e kandidatit për president, Brian se “ne nuk duhet ta kryqëzojmë fatin e fermerëve amerikanë në një kryq prej ari”. Kjo thënie më duket se flet me shumë forcë edhe për realitetin tonë sot.